Popożarowe szkody w środowisku

Wstęp

Spływ skażonej wody pogaśniczej pozostaje poważnym problemem w przypadku każdego pożaru zakładu przemysłowego lub magazynu. Substancje powstające w procesie spalania wnikają w terem zakładu, nierzadko do wód gruntowych, mogą też być przenoszone systemem kanalizacji wraz z wodami pogaśniczymi do cieków wodnych i zbiorników wody pitnej. Ubezpieczenia odpowiedzialności za szkody w środowisku kojarzone są w głównej mierze ze szkodami wynikającymi z powoli zachodzących emisji, warto jednak pamiętać, że zabezpieczają także sytuacje, w których do szkody w środowisku dochodzi w efekcie pożaru. Występujące w pożarze produkty spalania, rozkładu termicznego lub pirolizy tworzą złożoną mieszaninę gazów i zawieszonych cząstek, która stwarza zagrożenie zarówno dla człowieka jak i dla środowiska.

Co powstaje w procesie spalania ?

Chemia działa nieubłaganie, wody pogaśnicze to prawdziwy koktajl Mendelejewa spływający do systemu kanalizacji. Będą to m.in.: tlenki siarki, pięciotlenek fosforu, tlenki azotu, pary cyjanowodoru, chlorowodoru i siarkowodoru. Ocena ryzyka szkód w środowisku w następstwie pożaru powinna uwzględniać nie tylko to jakie substancje niebezpieczne składowane są w zakładzie ale też jakie, z pozoru nie niebezpieczne materiały, znajdujące się w zakładzie zareagują negatywnie dla środowiska spalając się lub łącząc z wodą. Pamiętajmy, że substancje lub przedmioty, które nie są szkodliwe dla środowiska w normalnych warunkach, jak nawozy amonowe, polichlorek winylu (PVC), opony samochodowe lub siarka elementarna mogą wytwarzać podczas spalania toksyczne gazy i powodować silne zanieczyszczenie wód pogaśniczych. Nawet produkty spalania materiałów opakowaniowych czy budowlanych mogą poważnie je zanieczyścić.

Ważne! wystąpienie pożaru z przyczyn losowych nie zwalnia z odpowiedzialności za szkody w środowisku !

Art. rt. 22. [Podmiot ponoszący koszty przeprowadzenia działań zapobiegawczych i naprawczych]

(…) 2. Podmiot korzystający ze środowiska nie ponosi kosztów przeprowadzenia działań zapobiegawczych i naprawczych, jeżeli wykaże, że bezpośrednie zagrożenie szkodą w środowisku lub szkoda w środowisku: zostały spowodowane przez inny wskazany podmiot oraz wystąpiły mimo zastosowania przez podmiot korzystający ze środowiska właściwych środków bezpieczeństwa;

Analiza Potrzeb Klienta - co wpływa na ryzyko ?

1. rodzaje substancji i produkty ich spalania w podziale na:

• rodzaje składowanych substancji niebezpiecznych i ich zabezpieczenie na wypadek wycieku podczas pożaru,
• rodzaje składowanych substancji niebezpiecznych i powstające w procesie ich spalania związki chemiczne
• rodzaje składowanych towarów, pozostałych substancji nie będących substancjami niebezpiecznymi i powstające w procesie ich spalania związki chemiczne

2. aspekty związane z ochroną PPOŻ

• powierzchnia obiektu
• gęstość obciążenia ogniowego
• zabezpieczenia PPOŻ takie jak podział na strefy pożarowe, zastosowane zabezpieczenia
• ocena ryzyka ogniowego, zalecenia dotyczące poprawy ryzyka pożarowego

3. aspekty związane z ochroną środowiska

• potencjalna ilość wód pogaśniczych w przypadku zaistnienia PML rozumianego jak dla ryzyka PD
• budowa kanalizacji wód opadowych, sposób odprowadzenia ich z terenu zakładu
• budowa kanalizacji ścieków przemysłowych zakładu, sposób ich odprowadzenia z terenu zakładu
• zabezpieczenia infrastruktury ściekowo - kanalizacyjnej w przypadku nagromadzenia dużej ilości ścieków/wód
• konstrukcja powierzchni zakładu, jakość i przepuszczalność utwardzonych powierzchni
• środowisko geologiczno- gruntowe – grunty przepuszczalne (np. piaski) sprzyjające szybkiemu rozprzestrzenianiu zanieczyszczeń czy nieprzepuszczalne (gliny)
• poziom wód gruntowych
• bliskość obszarów chronionych i cieków wodnych, chronionych siedlisk przyrodniczych

4. aspekty związane z odpowiedzialnością cywilną

• bliskość ujęć wody pitnej, obiektów rekreacyjnych, znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie zakłady

Gdzie szukać danych do oceny ryzyka ?

• rodzaje składowanych substancji - pozwolenie zintegrowane dla zakładów objętych Dyrektywą IPCC – wykaz instalacji objętych dla których wymagane jest uzyskanie pozwolenia zintegrowanego: https://dane.gov.pl/pl/dataset/1673,rejestr-instalacji-posiadajacych-pozwolenie-zintegrowane

• aspekty związane z ochroną PPOŻ – instrukcja bezpieczeństwa pożarowego

• potencjalna ilość wód pogaśniczych – na podstawie danych dotyczących wymaganego zaopatrzenia w wodę do celów gaśniczych – zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych

Przykład: dla budynku produkcyjnego o obciążeniu ogniowym 4 000 powierzchni 3 000 m2 instalacja doprowadzająca wodę = wydajność 30 dm3/s czyli 30 litrów na sekundę. Co przy gaszeniu trwającym 3 godziny daje nam: 3h = 10 800 s x 30 = 324 000 l

• Wpływ składowanych substancji i produktów ich spalania na środowisko – karty charakterystyki substancji (więcej o karcie charakterystyki: Co to jest Karta Charakterystyki i jak ją czytać - Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Warszawie - Portal Gov.pl (www.gov.pl))

Lekcje z przeszłości – przykłady szkód

Aby zobrazować skalę ryzyka sięgnijmy do znanych nam z przeszłości zdarzeń, które kojarzymy głównie z uwagi na skalę szkód w mieniu lub na osobie, warto jednak uświadomić sobie, że to nie jedyny zakres w jakim odpowiadać będzie właściciel zakładu.

Schweizerhalle, Bazylea, Szwajcaria, 1 listopada 1986 r

Zakład firmy Sandoz, wybudowany w 1977 roku, jako magazyn maszyn przemysłowych. Na przestrzeni lat przeznaczenie budynków zakładu zmieniono na magazyny substancji chemicznych, w tym środki ochrony roślin. Nie zmieniono przy tym systemów zabezpieczenia budynków co zostało z resztą wskazane w ocenie ryzyka wykonanej przez firmę ubezpieczeniową podczas audytu w 1981 roku. Ta sama kontrola zwracała również uwagę, na fakt, że ewentualny pożar w magazynie może doprowadzić do poważnego zanieczyszczenia środowiska. W październiku 1986 roku w zakładzie wybucha pożar. W jego następstwie około 1350 ton pestycydów i innych chemikaliów składowanych w magazynach zakładu zostaje objętych pożarem. Zanieczyszczona pestycydami, rtęcią, cynkiem a także fosforoorganicznymi insektycydami woda pogaśnicza spływa systemem kanalizacyjnym do Renu. Masę substancji, które przedostały się do Renu szacuje się na 5 do ok. 20 ton. W konsekwencji tej awarii życie biologiczne w Renie zostało zniszczone na około 400 km długości rzeki; ujęcia wody dla wodociągów w Niemczech i w Holandii zostały zamknięte; na francuskim brzegu rzeki została całkowicie zlikwidowana związana z Renem działalność gospodarcza oraz turystyka.

Zestawienie zdarzeń związanych z wodami pogaśniczymi na podstawie danych UNECE

Regulacje prawne związane z retencjonowaniem i odprowadzaniem wód pogaśniczych

Oczywiście same kwestie odprowadzania wód i ścieków z terenu zakładu przemysłowego zostały prawnie uregulowane. Przepisy znajdziemy w Ustawie Prawo Wodne, w rozporządzeniach wykonawczych, a także w decyzji administracyjnej zwanej pozwoleniem wodnoprawnym. Regulacje dotyczą ilości ścieków, temperatury, PH, sposobu i częstotliwości badania odprowadzanych wód i ścieków, zawartości w nich substancji niebezpiecznych. W rozmowie z przedstawicielem zakładu z pewnością usłyszymy że zakład spełnia wszystkie normy odprowadzania ścieków do wód. Dlaczego w takim razie nadal wody pogaśnicze stanowią problem i zagrożenie dla środowiska i powinny być uwzględnione jako ryzyko do ubezpieczenia w polisie ELI?

Jest tak dlatego, że te szczegółowe regulacje i normy zostaną zachowane ale przy założeniu normalnej pracy zakładu. Dopiero w przypadku pożaru obejmującego znaczną część jego terenu pojemność infrastruktury przechodzi prawdziwy test. Bez szczególnych zabezpieczeń takich jak systemy odcinające kanalizację czy zbiorniki retencjonujące nie jest ona w stanie zatrzymać wód pogaśniczych.

Prawo, czy pozwolenia wodnoprawne nie przewidują szczegółowych warunków retencjonowania czy innych metod zabezpieczania wód pogaśnicznych przed ich przedostaniem się do środowiska. Zawarty w nich ogólny wymóg adekwatnego zabezpieczenia środowiska naturalnego, powoduje że w większości przedsiębiorstw brak jest właściwych metod przeciwdziałania niekontrolowanego wypływu wód pogaśniczych, co w rezultacie nie daje kontroli nad omawianym ryzykiem.

Rozwiązania stosowane w innych krajach EU

W Niemczech, które po awarii w zakładach Sandoz poniosły największy ciężar zanieczyszczenia Renu, opracowano w 1992 r. przepisy budowlane dotyczące retencji wody przeciwpożarowej (LöRüRl, 1992): „Zasady obliczania obiektów retencji wody przeciwpożarowej ze składowaniem materiałów niebezpiecznych dla wody”

W marcu 2013 r. Stowarzyszenie Ubepieczycieli Nieieckich GDV opublikowało kompleksowe wytyczne VdS 2257 (VdS Webshop - Planung und Einbau von Löschwasser-Rückhalteeinrichtungen), w odniesieniu do oceny wymagań dotyczących retencji wody przeciwpożarowej w oparciu o rodzaj i ilość materiałów palnych, systemów wykrywania pożaru, rodzaju straży pożarnej i infrastruktury technicznej ochrony przeciwpożarowej. Zakres wytycznych obejmuje wszystkie zagrożenia/ryzyka związane z występowaniem zanieczyszczonej wody pogaśniczej. Wytyczne dotyczą zarówno obiektów produkcyjnych jak i magazynowych.

Problem wód pogaśniczych został zauważony także na forum Europejskiej Komisji Gospodarczej Organizacji Narodów Zjednoczonych, która w 2021 roku wydała wytyczne dotyczące bezpieczeństwa i dobrych praktyk w celu wsparcia rządów, właściwych organów i operatorów w minimalizowaniu ryzyka pożaru i bezpiecznym zatrzymywaniu wody gaśniczej. Mają one na celu wzmocnienie istniejących praktyk i promowanie zharmonizowanych norm bezpieczeństwa w zakresie zarządzania wodą pogaśniczą i jej retencji, aby zapobiec przypadkowemu zanieczyszczeniu gleby i wody, w tym zanieczyszczeniu, które mogłoby powodować skutki transgraniczne. Safety guidelines and good practices for the management and retention of firefighting water | UNECE

Zgodnie z danymi przekazanymi przez Głowny Inspektorat Ochrony Środowiska w 2023 roku w Polsce funkcjonowało: 219 zakładów zwiększonego ryzyka wystąpienia poważnej awarii przemysłowej, 278 zakładów o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej i ponad 3 500 instalacji objętych pozwoleniami zintegrowanymi. Celem tego artykułu jest przede wszystkim zwrócenie uwagi na niedocenianie potencjału szkód w środowisku jaki niesie za sobą pożar i jego gaszenie. Zasada leżąca u podstaw ustawodawstwa związanego z ochroną środowiska jest prosta: operator, którego działalność spowodowała szkody środowiskowe lub bezpośrednie zagrożenie takimi szkodami, ponosi odpowiedzialność finansową, a brak szczegółowych wymogów związanych z retencją wód pogaśniczych na wzór chociażby wytycznych niemieckich nie zwalnia polskich przedsiębiorców z odpowiedzialności w tym zakresie.

Źródła:

Zeszyty Naukowe SGSP 2017, Nr 64/4/2017; kpt. mgr inż. Łukasz Kuziora; kpt. mgr inż. Jacek Kalinko; st. kpt. mgr inż. Marcin Łapicz; Katedra Działań Ratowniczych; Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Pożarowego; Szkoła Główna Służby Pożarniczej; Wody pogaśnicze – potencjalne zagrożenie podczas długotrwałych działań gaśniczych.

UNITED NATIONS ECONOMIC COMMISSION FOR EUROPE Safety guidelines and good practices for the management and retention of firefighting water LINK